روزهای تولید نفت ارزان با بهرهوری بالا به اتمام رسیده است. حضور کنسرسیومهایی از شرکتهای بزرگ بینالمللی حتی در مناطق تولید نفت ارزان نشان میدهد سالها تولید از میادین نفتی ارزان آنها را به مرحله پیری رسانده است در نتیجه آنچه از ذخایر این مناطق دستنخورده باقی مانده به طور عمده به دلیل نوع سیال و سنگ بستر در همان مراحل اولیه توسعه به فرآیندهای ازدیاد برداشت و فناوریهای روز نیاز خواهد داشت. میادین نفتی غرب کارون از زمره این میادین نفتی است که سالها از اکتشاف این میادین میگذرد و عوامل مختلفی در توسعهنیافتگی آن همانند پارس جنوبی دخیل هستند.
به گزارش آژانس رویدادهای مهم نفت و انرژی " نفت ما " ، چینیها پایه ثابت توسعه میادین ایران هستند که حتی با وجود کارشکنی و انجام ندادن تعهداتشان از میدانی به میدان دیگر انتقال داده میشوند تا از میادین ایران تجربه کسب کرده و این تجربه را در سایر نقاط جهان و میادین خود به کار گیرند. در حالی که شرکت چینی «سیانپیسیآی» که سالها توسعه میدان آزادگان جنوبی را به تاخیر انداخته در آن سوی مرزهای ما در عراق به بالا بردن بهرهوری میادین این کشور در کنار سایر شرکتهای بینالمللی کمک شایانی کرده است. عملکرد این شرکت از سوی مسئولان ایران توجیه میشود و با خوب توصیف کردن عملکرد این شرکت در آزادگان شمالی قصد دارند این کارشکنی را بر گردن تیم پیمانکاری این شرکت که عهدهدار توسعه میدان آزادگان جنوبی بودند بیندازند اما حقیقت این است که شرکتهای چینی، روسی و کرهای تجربه شرکتهایی چون توتال و بیپی و شل را در توسعه میادین ندارند بنابراین حضور این شرکتها بدون حضور شرکتهای باتجربه این بخش کار درستی نیست. به نظر میرسد تشکیل کنسرسیومی متشکل از شرکتهای مختلف میتواند به تسریع توسعه میادین ایران کمک شایانی کند، همان کاری که عراق برای توسعه میادین مشترک خود با ایران انجام داده است اما این پایان داستان نیست و چینیها و حضور آنها در به تاخیر افتادن توسعه میادین غرب کارون پاک کردن صورت مسئله است؛ مسئله اصلی سوءمدیریتهای کلان است که موجب بروز این مشکلات در تمام بخشهای اقتصاد انرژی کشور شده است.
تاریخچه میادین غرب کارون
میدان آزادگان در جنوب غربی ایران، در ۸۰ کیلومتری غرب اهواز و در نزدیکی شهر سوسنگرد، در مجاورت مرز ایران و عراق قرار دارد. نخستین چاه اکتشافی در گستره این میدان نفتی در سال ۱۳۵۵ حفر و مجموعه مخازن عظیم این میدان با حفر دومین چاه در سال ۱۳۷۸ کشف شد. تاکنون 4لایه تولیدی شامل سروک، کژدمی، گلدوان و فهلیان در میدان آزادگان شناسایی شدهاند که بر روی نقشه همتراز سطحی، طول میدان در بخش ایرانی حدود ۴۵ الی ۶۰ کیلومتر، عرض آن حدود ۱۷ کیلومتر و مساحت آن به طور تقریبی ۹۰۰ کیلومتر مربع است. مدیریت راهبردی این میدان در تاریخ 01/11/90 به شرکت نفت و گاز اروندان واگذار شد و در حال حاضر ۵۰هزار بشکه در روز از ۲۱ حلقه چاه تولید میشود؛ قسمت اعظم میدان مشترک نفتی آزادگان در خاک ایران قرار دارد.
این میدان نفتی پس از میدان نفتی اهواز با 5/65 میلیارد بشکه، میدان نفتی گچساران با 9/52 میلیارد بشکه، میدان نفتی مارون با 7/46میلیارد بشکه نفت درجا رتبه چهارم بزرگترین میدان نفتی ایران از نظر رزرو نفتی را دارد؛ بررسیها حاکی از آن است که ذخیره نفت این میدان 2/33میلیارد بشکه است. به گفته برخی از کارشناسان این میدان نفتی از نظر وسعت بزرگترین میدان نفتی ایران است و پس از میدان غوار واقع در عربستان سعودی و میدان بورقان که در کویت واقع شده است، سومین میدان بزرگ نفتی جهان محسوب میشود.
ماجرای چینیها و سوءمدیریتی
در توسعه آزادگان نفتی میتوان به ماجرای حضور چینیها و تاخیرهای آنها در اجرای پروژه اشاره کرد که موجب شد وزیر نفت دستور اخراج چینیها از این میدان را صادر کرده و پس از آن پیمانکاران ایرانی توسعه این میدان را به دست بگیرند. علاوه بر این، مشکل دیگری که در راه توسعه این میدان بزرگ قرار دارد، سیاستهای مدیران نفتی بود. یکی از این سیاستها این بود که این میدان عظیم به چند قسمت تقسیم شود تا فرآیند توسعه زودتر پیش رود. بر این اساس، میدان آزادگان دارای دو بخش شمالی و جنوبی است که از سال ۱۳۸۷ تولید نفت از بخش جنوبی این میدان با ظرفیت ۲۵هزار بشکه نفت در روز شروع شده است. اما این شکل ابداعی توسعه مشکلاتی را پیش روی صنعت نفت قرار داد که از آن جمله میتوان به مشکلات ایجاد شده بر سر مالکیت چاه 25 اشاره کرد.
ظرفیت اثبات شده این میدان ۳۳میلیارد بشکه تخمین زده شده بود. در سال ۱۳۷۸ لایه جدید نفتی با ظرفیت 2/2میلیارد بشکه، در این میدان کشف شد. هدف از اجرای این پروژه تولید روزانه260هزار بشکه نفت خام است و زمان اجرای این پروژه حدود 8 سال پیشبینی شده بود که برداشت این میزان نفت در پی تعمیر و تکمیل 6 حلقه چاه نفت، ساخت حدود ۹۰ کیلومتر خط لوله، دو دستگاه تفکیککننده نفت و گاز و ۱۰۰ کیلومتر خط لوله ۱۰ اینچ انجام شده است. براساس برنامهریزیها توسعه این میدان در دو فاز انجام خواهد شد که در فاز نخست توسعه، تولید روزانه 320هزار بشکه نفت و 197میلیون فوت مکعب گاز و در فاز دوم توسعه، افزایش تولید نفت تا سقف 600هزار بشکه در روز در برنامه است.
در حالی که اخبار حاکی از این است که در شرایط فعلی عراق با برداشت روزانه 210هزار بشکه نفت از میدان آزادگان جنوبی بیش از 4 برابر ایران از این میدان مشترک طلای سیاه برداشت میکند و با پیشی گرفتن از ایران حالا شتاب در طرح توسعه میادین سندباد (مشترک با یادآوران ایران)، بدری (مشترک با میدان آذر ایران) و دیگر میادین مشترک نفتی را در دستور کار قرار داده است.
میزان تولید ایران و عراق از میادین مشترک
در حالی که عراق نفت تولیدی از میدان «مجنون» را بهطور مستقیم صادر میکند و هدفگذاری تولید 1.8میلیون بشکهای در سال ۲۰۱۷میلادی از این میدان را دارد، ایران در تلاش برای به ثمررساندن فازهای نخست توسعه ۴ میدانی است که مخزن مشترک با میدان «مجنون» دارند. میدان آزادگان در ایران در دو بخش و با دو نام در حال توسعه است؛ میدان «آزادگان شمالی» که ایران به تازگی با اجرای تولید زودهنگام فاز نخس حدود 20هزار بشکه آغاز به کار کرده و به تولید 75 هزار بشکهای خود در هدفگذاری نهایی نزدیک شده است و میدان «آزادگان جنوبی» که بخش دیگری از این میدان مشترک نفتی است و در حال حاضر 50هزار بشکه در روز از این میدان نفت برداشت میشود.
قرار بود با تکمیل حفاریها، از پایان شهریور سالجاری، 60هزار بشکه در روز به برداشت نفت این میدان افزوده شود. اما محمدرضا اسدی مدیر مهندسی نفت شرکت مهندسی و توسعه نفت درباره میادین نفتی آزادگان و میزان توسعه این منطقه نظر دیگری دارد و به "نفت ما"میگوید: 4 ناحیه قراردادی تعریف شده در این میدان عبارتند از آزادگان شمالی و جنوبی، یاران شمالی و جنوبی که با میدان مجنون عراق مشترک است. براساس آخرین آماری که در دست است کنسرسیومی که مسئولیت پیمانکاری را در منطقه عراق برعهده دارند ابتدا تولید نفت این میدان را بیش از یک میلیون وهشتصد هزار بشکه در روز هدفگذاری کرده بود که بعد از لرزهنگاریها و بررسیهای علمی برنامه توسعه میدان مجنون با یکمیلیون بشکه در روز تعیین شد که در حال حاضر بین 170 تا 200هزار بشکه در حال تولید هستند. به گفته اسدی، ایران از فاز 1 آزادگان شمالی ظرفیت تولید 85هزار بشکه در روز تولیدی معادل 80هزار بشکهای دارد. میدان یاران شمالی با ظرفیت تولید 35هزار بشکه تولید 30هزار بشکه و آزادگان جنوبی نیز 45هزار بشکه تولید دارند که در مجموع میادین آزادگان و یاران، امکان تولید نفت معادل 165هزار بشکه دارند. گفته میشود برنامه توسعهای میدان آزادگان جنوبی تا سقف 110هزار بشکه تا پایان سال جاری در دستور کار قرار گرفته است.
میدان مجنون عراق
در حالی که ایران بهتازگی به فکر افزایش ضریب بازیافت از میادین مشترک آزادگان افتاده است، عراق در سال 2010میلادی برای توسعه میدان مجنون با کنسرسیومی با حضور شرکت شل، پتروناس و شرکت نفت عراق، قراردادی 20ساله برای توسعه میدان مجنون به امضا رساند. قرار بر این بود که در پایان برنامه توسعهای، این میدان بتواند یکمیلیون و 800هزار بشکه در روز نفت تولید کند. برای این منظور ابتدا تولید از این میدان نفتی به 175هزار بشکه در روز رسید و از سال 2013میلادی تاکنون با تولید 210هزار بشکه در روز در برداشت نفت از این مخزن مشترک پیشتاز است.
به گزارش رویترز عراق از 8 آوریل 2014میلادی صادرات مستقیم نفت میدان مجنون را آغاز کرده است. عراقیها میزان نفت درجای این میدان را 25میلیارد بشکه و ایران میزان نفت درجای این میدان را در بخش آزادگان شمالی 6/5میلیارد بشکه و در بخش آزادگان جنوبی 6/25میلیارد بشکه برآورد کرده است.
شرکت شل متعهد شده است تولید از میدان مجنون را در ازای دستمزد 39/1 دلار برای هر بشکه تا سال 2017میلادی به 8/1میلیون بشکه در روز افزایش دهد. اما در ایران طرحهای توسعهای تعریف شده حکایت از تعلل بسیار و برنامهریزیهای دست پایین دارد. ایران طرح توسعه میدان آزادگان جنوبی را در دو فاز تعریف کرده که در فاز نخست توسعه و تولید 320هزار بشکه نفت در روز در نظر گرفته شده که تولید فعلی 50هزار بشکهای ایران که به اظهار نظر مسئولان 80هزار بشکه اعلام شده در فاز نخست توسعه میدان آزادگان جنوبی قرار است در سالجاری به 110هزار بشکه در روز برسد و هیچ برنامه مشخص زمانبندی شدهای برای رسیدن به 320 هزار بشکه دیده نشده است، در حالی که با توجه به برنامههای فازبندی شده در فاز دوم توسعه نیز قرار است افزایش تولید نفت به سقف 600هزار بشکه در روز برسد.
دلایل تولید پایین از غرب کارون
مدیر مهندسی نفت شرکت مهندسی و توسعه نفت دلیل تولید پایین از میادین غرب کارون را وجود نفت سنگین در مخازن میادین این منطقه و خصوصیات ویژه سنگ بستره کربناته آن میداند و میگوید:90درصد نفت در جای ایران میادین مشترک آزادگان و یاران به طور عمده در مخزن سروک بوده که دارای نفت سنگین با ایپیآی19 تا 22 است. در این منطقه غیرهمگن بودن سیال و سنگ بستر از قسمت جنوب به شمال موجب شده ضریب بازیافت اولیه نفت پایین باشد و بهرهوری با قیمتهای پایین امکانپذیر نباشد. این موضوع با وجود سنگ بستر کربناته این مخازن که حرکت سیال را در منافذ آن به صورت معین هدایت میکند، موجب میشود تولید به سختی انجام شود، بهطوریکه برای استخراج نفت موجود در این مخازن استفاده از فناوریهای روز ضروری است؛ حفاریهای افقی و انحرافی از نمونه کارهایی است که برای افزایش تولید در این میادین انجام میشود.
گفته میشود بیشترین میزان برداشت نفت از فاز 1 آزادگان شمالی از لایه 3مخزن سروک انجام میشود. این مخزن ضخیمترین سنگ بستر تولیدی را دارد و در فاز 1 توسعه بهعنوان مخزن هدف تعریف شده است، بدیهی است در فازهای دیگر توسعه تولید از لایههای دیگر که ضخامت کمتری دارد،نیازمند بکارگیری فناوریهای پیشرفته هستند که در دستور کار قرار میگیرد.
این مخازن در نقطه صفر تولید خود هستند و ضریب بازیافت اولیه در حدود 6درصد است؛ بیتردید در فازهای بعدی توسعه با بکارگیری فناوریهایی چون شکافت هیدرولیکی، چاههای هوشمند و تزریق گاز/آب میتوان با اعمال روشهای بهبود تولید و انرژی مخزن افزایش داده و بر میزان تولید افزود. البته با هدفگذاری انجام شده قرار است میزان ضریب بازیافت از این میادین تا 25درصد بهبود یابد.
حضور چینیها
در حالی که از دیدگاه بسیاری از کارشناسان حضور چینیها از عوامل اصلی تاخیر پروژههای غرب کارون است اسماعیل غلامپور مسئول طرح آزادگان شمالی درباره عملکرد مثبت شرکت سیانپیسیآی که مجری طرحهای آزادگان جنوبی و اکنون شمالی است میگوید: این شرکت در سال 2015میلادی از نظر درآمدی شرکت نمره یک جهان بوده که در این سال 289میلیارد دلار درآمدزایی داشته است. به گفته وی این شرکت برای اجرای طرحها در کشورها و مناطق مختلف تیمهای مختلفی را مامور میکند که با وجود اینکه تیم قبلی این شرکت در آزادگان جنوبی عملکرد خوبی نداشته اما در آزادگان شمالی به خوبی مسئولیت خود را انجام داده است به گونهای که در 8ماه آزادگان شمالی به ظرفیت تولید 75هزار بشکه در روز رسیده و جمع کل تولید این 8 ماه 13میلیون بشکه شده است.
قراردادهای کوتاهمدت
اسدی درباره حضور شرکتهای بزرگ بینالمللی در منطقه غرب کارون توضیح میدهد: اکتشاف این میادین به سالهای بعد از جنگ بازمیگردد شرکتهای بینالمللی بزرگی برای توسعه میادین غرب کارون با ایران قرارداد بستند مثل اینپکس ژاپن که برای توسعه میدان آزادگان با ایران قرارداد بست که شروع تحریمها مانع از ادامه همکاری شد؛ همچنین در یادآوران طرح مطالعاتی آن را شرکت شل به همراه شرکت ساینوپک چین در اوایل دهه 80 شمسی انجام دادند. اما افزایش ضریب بازیافت نفت در چارچوب قراردادهای کوتاهمدت قابل اجرا نیست و نمیتوان از شرکتهای بینالمللی با قراردادهای بایبک انتظار داشت طرح توسعهای 4ساله موجب افزایش ضریب بازیافت نفت شود؛ چراکه این امر مستلزم انعقاد قراردادهای طولانیمدت است. بنابراین برای تسریع در روند توسعه میادین نوع قرارداد و برنامه جامع توسعه میدان بسیار مهم است چراکه افزایش ضریب بازیافت با قراردادهای کوتاهمدت محقق نمیشود.
چشمانداز تولید 300هزار بشکهای
اسماعیل غلامپور درباره چشمانداز 300هزار بشکهای تا پایان امسال به صمت میگوید: میزان تولید از یادآوران110هزار بشکه و در یاران شمالی 30هزار بشکه است که میتواند تا 35هزار بشکه نیز ارتقا یابد؛ از طرفی یاران جنوبی با تولید 10 هزار بشکه و 110هزار بشکه آزادگان با احتساب تولید 15هزار بشکهای میدان آذر میتوان گفت میزان تولید از میادین غرب کارون تا پایان سالجاری به 300هزار بشکه خواهد رسید. غلامپور درباره فناوری مورد استفاده برای ازدیاد برداشت از این میادین نیز تصریح میکند: این مناطق از مناطق بکر هستند و نیازی به استفاده از روشهای ازدیاد برداشت ندارند بنابراین ما برای افزایش میزان تولید اقدام به حفر چاههای افقی کردهایم تا به این صورت میزان تولید این چاهها را افزایش دهیم که پیشبینی میشود 2 تا 5 برابر این تولید افزایش خواهد یافت.
میادین دیگر
میزان تولید نفت ایران از فاز یک یادآوران 110هزار بشکه نفت سبک و سنگین است. عراق نیز تا پایان سالجاری میلادی قصد دارد میزان تولید از این میدان را به 50هزار بشکه در روز برساند که به نظر میرسد ایران در برداشت از این میدان مشترک از طرف عراقی پیشی گرفته است. میدان مستقل دارخوئن از مهمترین میدانهایی است که فاز 1و 2 آن به اتمام رسیده و باظرفیت 160هزار بشکه در روز تحویل بهرهبردار (شرکت بهرهبرداری نفت و گاز اروندان) شده است.
میادین آذر و چنگوله در قسمت اناران و در نزدیکی مهران با میدان بدرای عراق مشترک است که پیمانکار این میدان مشترک در عراق کنسرسیومی از شرکتهای پتروناس مالزی، گس پروم روسیه، شرکت ملی نفت عراق و ترکیه مسئولیت توسعه این میدان را برعهده دارند که به تولید زودهنگامی در حدود 60 تا 70هزار بشکه دست یافتهاند. ایران هم در نظر دارد تا از این میدان تا قبل از پایان سال 95 به تولید زودهنگامی در حدود 30هزار بشکه دست یابد.