توسعه پایدار صنعت پتروشیمی، اشتغالزایی و ارزشافزوده در این صنعت در گرو تکمیل زنجیره ارزش محصولات بالادست و توسعه صنایع پاییندستی پتروشیمی است
صنایع پتروشیمی یکی از مهمترین صنایع وابسته به نفت است که با فرآوری نفت خام و گاز طبیعی، ضمن اشتغالزایی مطلوب، ارزش افزوده حاصل از این مواد را افزایش میدهد. توسعه کمی و شتابان صنعت پتروشیمی در دهههای اخیر، بدون آیندهنگری همهجانبه موجب شد تا برخی سیاستهای اتخاذ شده از جمله نوع محصولات تولیدی، نحوه سرمایهگذاری، بازاریابی و فروش این مواد از دید بسیاری از کارشناسان مورد انتقاد و بحث جدی قرار گیرد .
توجه غالب به احداث و توسعه واحدهای بالادستی نظیر الفینها و پلیالفینها، اوره و آمونیاک و مواردی از این دست که علیرغم تناژ بالا، از ارزش افزوده پایین برخوردارند، تنها به موازات توسعه صنایع مکمل و تکمیل زنجیره ارزش این مواد، به رشد و شکوفایی صنعتی، توسعه فناوری، اشتغالزایی و کسب ارزش افزوده میانجامید. این در حالی است که صنعت پتروشیمی کشور در رقابت با همسایگان، که بنا به شرایط سیاسی از منابع سرمایهگذاری و فناوری مناسبتری بهره میبرند، زمانی برتری مییابد که بتواند مزیت رقابتی در محصولات تولیدی خود ایجاد نماید. این مزیت میتواند بر دو محور افزایش کیفیت کالا و تولید محصولات تخصصی و متفاوت با محصولات رقبا صورت گیرد. این امر تنها از طریق استفاده از فناوریها و روندهای مدیریت فناوری روز و مناسب و سرمایهگذاری در جهت تولید مواد پاییندستی پتروشیمی با ارزش افزوده بالا حاصل میگردد. متأسفانه برخلاف همه این اظهارنظرها، امروز نیز همچنان شاهد سرمایهگذاری در بخش بالادستی صنعت پتروشیمی هستیم که در برخی موارد حتی منجر به اتلاف حجم عظیمی از سرمایههای کشور شده است. در صنعت پتروشیمی، ارزش افزوده واقعی طبق آمار بینالمللی در گرو تکمیل زنجیره ارزش و ایجاد صنایع پاییندستی است. یعنی بیشتر ارزشافزوده، مربوط به تولید محصولات پاییندستی است که بیشترین نزدیکی را به بازار مصرف نهایی دارند. اما آیا با ایجاد صنایع بالادستی، صنایع پاییندستی خود به خود به وجود میآید؟ در این صورت چگونه است که با گذشت چند دهه از استقرار صنایع بالادست پتروشیمی در بندر امام و بیش از 15 سال حضور این صنایع در عسلویه، رشد صنایع پاییندستی در این مناطق اتفاق نیفتاده است؟ یکی از نقاط ضعف واحدهای بالادستی پتروشیمی اشتغالزایی پایین آنها است. متوسط نرخ سرمایهگذاری ثابت لازم برای ایجاد هر شغل درون مجتمع پتروشیمی، ۳۸۰ هزار دلار است. بنابراین میزان اشتغالزایی در یک مجتمع پتروشیمی با صرف هزینهای معادل ۳۰۰ میلیون دلار، کمتر از ۸۰۰ شغل است. این در حالی است که برای ایجاد هر شغل در حوزه کشاورزی تنها به ۳۰ هزار دلار سرمایهگذاری نیاز است. بنابراین تنها با ایجاد واحدهای بالادستی، اشتغالزایی چندانی صورت نخواهد پذیرفت .
از طرفی، نگاهی به زندگی مردم ماهشهر و عسلویه نشان میدهد که حضور صنایع بالادستی و تبعات آن نظیر آلایندگیهای بالای زیست محیطی و از بین رفتن شغلهای بومی نظیر صیادی و کشاورزی، ایجاد توقع و انتظار بالا در سطح مردم منطقه را موجب شده است. زیرا آنها حضور صنعت پتروشیمی را نماد نجات از محرومیت خود میپنداشتند ولی با حضور آن، چنین چیزی را در واقعیت ندیدند. در کنار عدم توسعه صنایع پاییندستی و آسیبهای اجتماعی و فرهنگی ناشی از حضور افراد غیربومی، نه تنها سطح زندگی مردم ارتقا نیافته بلکه باعث نارضایتی عمومی در مردم این مناطق نیز شده است. در توسعه صنایع پاییندستی نیز این نکته بسیار حائز اهمیت است که علاوه بر محصول پلیاتیلن، انواع محصولات نظیر اتیلن اکساید، اتیلن گلایکول، استالدهید، وینیل استات و … را میتوان از اتیلن گرفت که علاوه بر ارزش افزوده بیشتر، دارای زنجیره پاییندستی بیشتر و بکرتری هستند. شاهد این مدعا، خوشه صنعتی ژورانگ سنگاپور است که تأمینکننده ۲۸ درصد درآمد ناخالص این کشور است که در قالب ۸۰ واحد صنعتی، اتیلن اکساید را به محصولات پاییندستی و با ارزش افزوده بالا تبدیل مینماید.
چنین حساسیتهایی جهان را به تغییر نگرش در توسعه صنایع پتروشیمیایی واداشته و موجبات روی آوردن کشورهای همجوار چون امارات، عربستان، کویت، اردن و عمان (با همکاری کشورهایی همچون آمریکا، آلمان و کانادا)، به ایجاد شهرکهای تخصصی عظیم پتروشیمی با تاکید بر تولیدات تخصصی میاندستی و پاییندستی پتروشیمی فراهم آورده است .
بیتردید توسعه پایدار صنعت پتروشیمی، اشتغالزایی و ارزشافزوده در این صنعت در گرو تکمیل زنجیره ارزش محصولات بالادست و توسعه صنایع پاییندستی پتروشیمی است. همچنین تجارب موفق دنیا بیانگر این نکته است که با توجه به فضای رقابت جهانی در حوزههای مختلف صنعت، کاهش هزینههای تولید و بهرهگیری هوشمندانه از فناوریهای روز و شیوههای نوین مدیریتی، بازرگانی و جذب منابع مالی، مزیت نسبی بهرهمندی از خوراک ارزان و در دسترس را به مزیت رقابتی مبدل میسازد .
از این رو توسعه مدلهایی مانند پارکهای صنعتی و خوشههای صنعتی پتروشیمی در کشور میتواند به شکوفایی صنعت پتروشیمی و نیز توسعه منطقهای استانهای مستعد کشور در راستای توسعه صنعت پتروشیمی بیانجامد .