توسعه(Development) به تمامی فعالیت های انسانی گفته می شود که بشر برای بهبود زندگی خود در محیط زیست انجام می دهد. توسعه در ابعاد گوناگون می تواند مورد توجه قرار گیرد. توسعه ی سیاسی، فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی و جامعه ی توسعه یافته جامعه ای است که در آن توسعه در ابعاد گوناگون تحقق یافته باشد. به عبارتی توسعه، بهره گیری از منابع به منظور ایجاد زیر ساخت ها و شرایط مادی پیشرفت یک جامعه به ویژه از نظر دسترسی به علوم و فناوری و همچنین ایجاد ساختارهای اقتصادی و صنعتی است که دستاوردهای آن، نیازهای اساسی مردم را در روند زندگی عادی تامین می نماید.
توسعه ی پایدار مفهومی است که امروزه گوش همه ی انسان ها با آن آشناست. توسعه ی پایدار از نظر مفهومی، برای سازماندهی و ایجاد ارتباط متقابل بین سه محور فعالیت اقتصادی، توسعه ی اجتماعی و محیط زیست ایجاد شده است تا این سه حوزه ی مستقل را که بی توجهی شان به یکدیگر موجب تخریب گسترده ی محیط زیست جهان در دوران انقلاب صنعتی گردید، به یکدیگر و حول محوری مشترک سازماندهی نمایند. توسعه را زمانی پایدار می خوانیم که مخرب نباشد و امکان حفظ منابع را برای آیندگان فراهم آورد. توسعه ی پایدار تعادل بین انسان محوری و زیست محوری است. در معنای انسان محوری، از محیط زیست باید حفاظت شود، به دلیل نفعی که برای انسان دارد نه ارزشی که خودش داراست. لیکن نظریات زیست محوری بیان می کند انسان هم مانند سایر موجودات است و نمی تواند عناصر را از بین ببرد. یکی از مهمترین الزامات برای قرارگرفتن در مدار توسعه ی پایدار، توجه به تعادل بخشی و تخصیص بهینه ی منابع بین مناطق برای رسیدن به توسعه ی پایدار است.
توسعه ی پایدار بر اساس تعریف کمیسیون جهانی محیط زیست و توسعه، موسوم به کمیسیون برانتلند و گزارش کمیسیون سازمان ملل در زمینه ی محیط زیست و توسعه در سال 1987، به معنای توسعه ای است که نیازهای حال را بدون وجه المصالحه قرار دادن توانایی نسل های آینده برای برآوردن نیازهایشان تامین می کند. به عبارتی توسعه ی پایدار رویکرد جامعی است که به ارتقای توسعه به شیوه هایی می پردازد که به محیط زیست ضربه ای وارد نیاید یا منابع طبیعی را ضایع نگرداند، به گونه ای که در آینده در دسترس باشد.
همگام با شکوفایی انقلاب صنعتی، انسان امیدوار به زندگی مرفه و عاری از دغدغه و آماده جهت توسعه ی نوین بود. این در حالی است که در حال حاضر چنان در تارو پود خرابی محیط زیست درگیر شده است که آینده ی پیش روی خود را مبهم می بیند.
گرچه محیط زیست دارای قدمتی طولانی است، اما توجه به مفهوم و کاربرد علمی آن محدود به چند دهه ی اخیرمی باشد، به گونه ای که این واژه از دهه ی 1960 میلادی با افزایش آلودگی ها و تخریب منابع طبیعی رایج و معمول گشت.
دبیرکل یونسکو، محیط زیست را این گونه تعریف می کند: محیط زیست همه چیز یا تقریبا همه چیز را در بر می گیرد. هم انسان، هم طبیعت و هم روابط بین این دو را شامل می شود و بر کلیه ی فعالیت های بشر تاثیر داشته و از آن متاثر می شود.
در هزاره ی سوم محیط زیست مفهوم دیگری پیدا کرده و دیگر نمی توان با الگوها و مدل های قدیمی آن را تبیین کرد. محیط زیست امروز، در بر گیرنده ی تمامی مسایلی است که در صنعت، فرهنگ و اقتصاد و سیاست مطرح است. امروزه وقتی صحبت از محیط زیست می شود، این مفهوم مختص حیات وحش و آلودگی ها نیست، بلکه شامل تمامی جوانبی است که به نوعی زندگی ما انسان ها را تحت الشعاع قرار می دهد.
تا سال 1983، هدف های مطلوب سیاستگذاری از دیدگاه اقتصاددانان توسعه ی چهار راهبرد انباشت سرمایه، صنعتی شدن، برنامه ریزی دولتی و اشتغال زایی بود. اما در سال های اخیر راهبرد پنجمی که همان حمایت از محیط زیست می باشد، به چهار راهبرد قبلی افزوده شده است. امروزه در کشورهایی مانند کانادا و استرالیا، در برنامه های پنج ساله، برنامه ریزی برای محیط زیست را در تمامی جنبه ها، اعم از روش کار، راهکارها، بودجه بندی، زمان بندی و ساختار تشکیلاتی لحاظ می کنند.
در دنیای امروز، علم و تکنولوژی انسان را به سطح باورنکردنی از پیشرفت رسانده است. انسان امروزه راز و رمز جهان را بهتر می فهمد و در برابر حوادث طبیعی محافظت بهتری از خود دارد. با این وجود علوم و فنون ، خطرهای جبران ناپذیری را نیز متوجه انسان کرده است. افزایش جمعیت، رشد اقتصاد، فعالیت های صنعتی و پیشرفت های حاصل از فناوری ها موجب شده تا بشر جهت رفع نیازهای خود اقدام به تخریب طبیعت و تغییر نوع پوشش طبیعی نماید. به همین دلیل الگوی نامناسب استفاده از سرزمین و تغییرات شدید آن منجر به پیدایش بحران های زیست محیطی شده است. استخراج حریصانه و بهره برداری نادرست از طبیعت، میزان بالای دی اکسیدکربن و به تبع آن گرم شدن زمین، نابودی منابع ژنتیکی و گونه های گیاهی و جانوری موجب شده اند که محیط سکونت انسان به برهوتی وحشتناک تبدیل شود.
زمانی که صحبت از رابطه ی بین توسعه ی پایدار و محیط زیست می شود، دو دیدگاه در این زمینه مطرح می گردد که یکی رابطه ی منفی بین این دو عامل و دیگری رابطه ی مثبت میان آنها را بیان می کند. رابطه ی منفی به این معناست که توسعه موجب تخریب و نابودی محیط زیست گردیده است. بر خلاف رابطه ی منفی توسعه و محیط زیست که موجب تخریب و نابودی محیط زیست گردیده است، رابطه ی مثبت میان این دو فاکتور بیانگر آن است که توسعه ی پایدار موجب استفاده ی بهینه از تمامی امکانات و توانمندی های زیست محیطی می گردد و به دنبال آن ارتقای سطح زندگی بشر را به دنبال خواهد داشت.
متاسفانه در حال حاضر ایران از نظر شاخص های پایداری و حفاظت از محیط زیست در جایگاه مناسبی در جهان قرار ندارد و آمارها نشان می دهد که بسیاری از منابع و پوشش های گیاهی در معرض نابودی قرار دارند.
نتیجه این که رسیدن به توسعه ی پایدار بدون آموزش همگانی امکان پذیر نیست. از طرفی آموزش توسعه ی همه جانبه و پایدار مستلزم هزینه هایی است که موسسات مختلف دولتی و بین المللی باید آن را متقبل شوند و در نهایت آموزش مردمی، بسترمشارکت های مردمی را در امر توسعه ی همه جانبه و پایدار فراهم می سازد.
توسعه ی پایدار مفهومی است که امروزه گوش همه ی انسان ها با آن آشناست. توسعه ی پایدار از نظر مفهومی، برای سازماندهی و ایجاد ارتباط متقابل بین سه محور فعالیت اقتصادی، توسعه ی اجتماعی و محیط زیست ایجاد شده است تا این سه حوزه ی مستقل را که بی توجهی شان به یکدیگر موجب تخریب گسترده ی محیط زیست جهان در دوران انقلاب صنعتی گردید، به یکدیگر و حول محوری مشترک سازماندهی نمایند. توسعه را زمانی پایدار می خوانیم که مخرب نباشد و امکان حفظ منابع را برای آیندگان فراهم آورد. توسعه ی پایدار تعادل بین انسان محوری و زیست محوری است. در معنای انسان محوری، از محیط زیست باید حفاظت شود، به دلیل نفعی که برای انسان دارد نه ارزشی که خودش داراست. لیکن نظریات زیست محوری بیان می کند انسان هم مانند سایر موجودات است و نمی تواند عناصر را از بین ببرد. یکی از مهمترین الزامات برای قرارگرفتن در مدار توسعه ی پایدار، توجه به تعادل بخشی و تخصیص بهینه ی منابع بین مناطق برای رسیدن به توسعه ی پایدار است.
توسعه ی پایدار بر اساس تعریف کمیسیون جهانی محیط زیست و توسعه، موسوم به کمیسیون برانتلند و گزارش کمیسیون سازمان ملل در زمینه ی محیط زیست و توسعه در سال 1987، به معنای توسعه ای است که نیازهای حال را بدون وجه المصالحه قرار دادن توانایی نسل های آینده برای برآوردن نیازهایشان تامین می کند. به عبارتی توسعه ی پایدار رویکرد جامعی است که به ارتقای توسعه به شیوه هایی می پردازد که به محیط زیست ضربه ای وارد نیاید یا منابع طبیعی را ضایع نگرداند، به گونه ای که در آینده در دسترس باشد.
همگام با شکوفایی انقلاب صنعتی، انسان امیدوار به زندگی مرفه و عاری از دغدغه و آماده جهت توسعه ی نوین بود. این در حالی است که در حال حاضر چنان در تارو پود خرابی محیط زیست درگیر شده است که آینده ی پیش روی خود را مبهم می بیند.
گرچه محیط زیست دارای قدمتی طولانی است، اما توجه به مفهوم و کاربرد علمی آن محدود به چند دهه ی اخیرمی باشد، به گونه ای که این واژه از دهه ی 1960 میلادی با افزایش آلودگی ها و تخریب منابع طبیعی رایج و معمول گشت.
دبیرکل یونسکو، محیط زیست را این گونه تعریف می کند: محیط زیست همه چیز یا تقریبا همه چیز را در بر می گیرد. هم انسان، هم طبیعت و هم روابط بین این دو را شامل می شود و بر کلیه ی فعالیت های بشر تاثیر داشته و از آن متاثر می شود.
در هزاره ی سوم محیط زیست مفهوم دیگری پیدا کرده و دیگر نمی توان با الگوها و مدل های قدیمی آن را تبیین کرد. محیط زیست امروز، در بر گیرنده ی تمامی مسایلی است که در صنعت، فرهنگ و اقتصاد و سیاست مطرح است. امروزه وقتی صحبت از محیط زیست می شود، این مفهوم مختص حیات وحش و آلودگی ها نیست، بلکه شامل تمامی جوانبی است که به نوعی زندگی ما انسان ها را تحت الشعاع قرار می دهد.
تا سال 1983، هدف های مطلوب سیاستگذاری از دیدگاه اقتصاددانان توسعه ی چهار راهبرد انباشت سرمایه، صنعتی شدن، برنامه ریزی دولتی و اشتغال زایی بود. اما در سال های اخیر راهبرد پنجمی که همان حمایت از محیط زیست می باشد، به چهار راهبرد قبلی افزوده شده است. امروزه در کشورهایی مانند کانادا و استرالیا، در برنامه های پنج ساله، برنامه ریزی برای محیط زیست را در تمامی جنبه ها، اعم از روش کار، راهکارها، بودجه بندی، زمان بندی و ساختار تشکیلاتی لحاظ می کنند.
در دنیای امروز، علم و تکنولوژی انسان را به سطح باورنکردنی از پیشرفت رسانده است. انسان امروزه راز و رمز جهان را بهتر می فهمد و در برابر حوادث طبیعی محافظت بهتری از خود دارد. با این وجود علوم و فنون ، خطرهای جبران ناپذیری را نیز متوجه انسان کرده است. افزایش جمعیت، رشد اقتصاد، فعالیت های صنعتی و پیشرفت های حاصل از فناوری ها موجب شده تا بشر جهت رفع نیازهای خود اقدام به تخریب طبیعت و تغییر نوع پوشش طبیعی نماید. به همین دلیل الگوی نامناسب استفاده از سرزمین و تغییرات شدید آن منجر به پیدایش بحران های زیست محیطی شده است. استخراج حریصانه و بهره برداری نادرست از طبیعت، میزان بالای دی اکسیدکربن و به تبع آن گرم شدن زمین، نابودی منابع ژنتیکی و گونه های گیاهی و جانوری موجب شده اند که محیط سکونت انسان به برهوتی وحشتناک تبدیل شود.
زمانی که صحبت از رابطه ی بین توسعه ی پایدار و محیط زیست می شود، دو دیدگاه در این زمینه مطرح می گردد که یکی رابطه ی منفی بین این دو عامل و دیگری رابطه ی مثبت میان آنها را بیان می کند. رابطه ی منفی به این معناست که توسعه موجب تخریب و نابودی محیط زیست گردیده است. بر خلاف رابطه ی منفی توسعه و محیط زیست که موجب تخریب و نابودی محیط زیست گردیده است، رابطه ی مثبت میان این دو فاکتور بیانگر آن است که توسعه ی پایدار موجب استفاده ی بهینه از تمامی امکانات و توانمندی های زیست محیطی می گردد و به دنبال آن ارتقای سطح زندگی بشر را به دنبال خواهد داشت.
متاسفانه در حال حاضر ایران از نظر شاخص های پایداری و حفاظت از محیط زیست در جایگاه مناسبی در جهان قرار ندارد و آمارها نشان می دهد که بسیاری از منابع و پوشش های گیاهی در معرض نابودی قرار دارند.
نتیجه این که رسیدن به توسعه ی پایدار بدون آموزش همگانی امکان پذیر نیست. از طرفی آموزش توسعه ی همه جانبه و پایدار مستلزم هزینه هایی است که موسسات مختلف دولتی و بین المللی باید آن را متقبل شوند و در نهایت آموزش مردمی، بسترمشارکت های مردمی را در امر توسعه ی همه جانبه و پایدار فراهم می سازد.
