چشم انداز ژئوپولیتیک انرژی کردستان عراق

به گزارش نفت ما ،رسانه‌های اقلیم کردستان عراق، گزارش دادند مسعود بارزانی رئیس این حکومت، و رئیس حزب دموکرات کردستان، خواسته است مردم این اقلیم خود را برای برگزاری همه پرسی استقلال از عراق آماده کنند. بارزانی همچنین از گروهها و جریان‌های سیاسی در عراق خواسته است که در نظام حاکم بر این کشور بازنگری کرده و به کرد‌ها و دیگر اقلیت‌ها «فرصتی برای مشارکت واقعی» بدهند. بارزانی سپتامبر گذشته گفته بود که آرزوی «استقلال» با چالش‌هایی از جمله جنگ علیه گروه «داعش»، بحران‌های خاورمیانه و کاهش قیمت نفت روبرو است.او افزوده بود که برآورد شدن این آرزو نیازمند «تفاهم» با بغداد است. شبکه خبری «رووداو» نزدیک به ریاست اقلیم کردستان عراق به نقل از یکی از رهبران حزب دمکرات کردستان عراق گزارش داده است: «بارزانی از شورای رهبری حزب خواسته است تا با گروه‌های سیاسی کرد به منظور توافق بر سر سازوکار اجرای همه پرسی استقلال گفت‌وگو کند». در همین حال، یک مسوول برجسته کرد، به طور محرمانه مساله همه پرسی استقلال اقلیم کردستان را با مقام‌های ترکیه و یکی از کشورهای عربی خلیج فارس به بحث گذاشته است». شرط موافقت ترکیه و کشورهای خلیج فارس با برگزاری همه‌پرسی اقلیم کردستان مشروط به حمایت کرد‌ها از برپایی اقلیم سنی در عراق است. در اظهار نظری عجیب لاوروف وزیر خارجه روسیه نیز، اعلام کرد که کرده ابرای حقق طبیعی شان مبارزه می کنند. پروژه خاورمیانه در سال 2020، که توسط شورای اطلاعات ملی انجام شده، یکی از گزینه های جدی و محتمل آینده جغرافیای سیاسی عراق را تجزیه عراق، معرفی می کند. «جو بایدن» معاون رئیس جمهور آمریکا در ژوئن 2013 خواستار تشکیل حکومت شیعی، سنی و کردی در عراق شده و راهکار بحران عراق را تبدیل آن به سه منطقه فدرال اعلام کرده است. بر اساس این طرح عراق تمرکز زدایی شده و یک سیستم فدرالی در این کشور برقرار می شود. همچنین عراق به سه منطقه کرد، شیعه و سنی نشین با یک دولت فدرال مرکزی در بغداد که مسوول امنیت مرزها و درآمدهای نفتی است، تقسیم می شود و اختصاص بخشی از درآمدهای نفتی به اهل تسنن، خشونت های فرقه ای کاهش یافته و کمک های بازسازی و وام های رفاهی و انجام تلاش های دیپلماتیک بین المللی از سوی قدرت های بزرگ جهانی و همسایگان عراق به فدراسیون های جدید می تواند به این امر کمک کند. بایدن زمانی که سناتور بود، پیشنهاد دهنده طرح تقسیم عراق بود. مجلس سنای ایالات متحده در 26 سپتامبر 2007 ، با اکثریت 75رای موافق در برابر 23رای مخالف، طرح «غیر الزامی» تقسیم عراق به سه منطقه (بخش) بر مبنای طایفه ای و قومی یعنی شیعه، سنی و کرد را که بایدن سناتور وقت دموکرات رودآیلند و سام براون بک سناتور جمهوریخواه از کانزاس تهیه و ارائه شده بود و به نام طرح بایدن-بروان بک Biden-Brownback Iraq Federalism Amendment ) شناخته می شود، تصویب کرد. بایدن زمانی که نامزد انتخابات ریاست جمهوری سال 2008 بود این طرح را در رقابتهای انتخاباتی تبلیغ می کرد. همچنین کمیته نیروهای مسلح مجلس نمایندگان ایالات متحده در 29 می 2015 با 60 رای موافق در برابر 2 مخالف و 1 ممتنع به طرح شماره 1735 مجلس نمایندگان با عنوان قانون اختیار دفاع ملی سال 2016 H.R. 1735, the National Defense Authorization Act for 2016 رای داد. در این طرح دفاعی سالیانه، بودجه 715 میلیون دلاری را برای کمک به نیروهای عراقی که در حال مبارزه با داعش هستند، اختصاص داده شده است. حداقل 25 درصد این بودجه به نیروهای پیشمرگه، شبه نظامیان سنی و گارد ملی اهل تسنن اختصاص خواهد یافت. در این طرح آمده است که باید برای نیروهای پیشمرگه کرد که عنوان نیروهای امنیتی با یک ماموریت ملی عمل کرده و همچنین گارد ملی سنی عراق، یک کشور در نظر گرفته شده و به رسمیت شناخته شود. منطقه «اقلیم کردستان»، منطقه‌ای فدرالی در شمال عراق است که به وسیله دولت منطقه‌ای کردستان (حکومت اقلیم کردستان) اداره می‌شود. حکومت اقلیم کردستان و دولت مرکزی عراق در مسائل مربوط به حاکمیت همواره با اختلافاتی روبه‌رو بوده‌اند که به درگیر‌های بین طرفین دامن زده است؛ اختلافاتی که نفت باعث تشدید آن شده است. منابع غنی نفتی کردستان با برآوردی حدود 45 میلیارد بشکه توجه شرکت‌های بزرگ نفتی را به خود جلب کرده است. ذخیره نفت‌خام اقلیم کردستان با ذخیره نفت‌خام در لیبی و گاز طبیعی اقلیم نیز با ذخیره گاز کشور قزاقستان برابری می‌کند. منابع نفتی این منطقه به‌ قدری غنی است که کارشناسان، نفت اقلیم کردستان را به اقیانوس تشبیه کرده‌اند، به طوری که هم‌اکنون میدان نفتی شیخان به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین میدان‌های نفتی کشف‌شده جهان در خشکی ظرف 20سال گذشته توصیف می‌شود. میزان ذخایر نفت خام موجود در میدان نفتی شیخان 14میلیارد بشکه ارزیابی شده است. عظمتی که منابع رسمی عراق نیز بر آن صحه گذاشته‌اند، تا آنجا که وزارت نفت عراق تصریح کرده ذخیره نفت در عراق در حال حاضر به 150میلیارد بشکه رسیده‌ که این میزان 11درصد ذخیره نفت در کل جهان است و ذخیره نفت اقلیم کردستان عراق نیز 50 درصد ذخایر کشف شده عراق و 5 ‌درصد ذخیره کل جهان را شامل می‌شود. ذخایر اثبات شده گاز طبیعی عراق بالغ بر 112 تریلیون فوت مکعب ( حدود 3.172 تریلیون متر مکعب ) گزارش شده است که این کشور را در رده دوازدهم در بین کشورهای دارای بزرگترین ذخایر گاز طبیعی جهان قرار می دهد. گاز طبیعی اقلیم کردستان برای صادر شدن به بازارهای جهانی باید راه درازی را بپیماید اما این مساله در مورد نفت صادق نیست. بیش از 60 درصد از این ذخایر در جنوب عراق قرار گرفته است و سه چهارم از منابع گاز طبیعی عراق را گازهای طبیعی همراه نفت تشکیل می دهد. اکثریت گاز طبیعی غیر همراه نفت عراق در میادین مختلفی در شمال این کشور متمرکز شده است که از جمله این میادین می توان به اجیل، بایحسن، جمبور، کرمر، الاحمر، القاعده، منصوریه، خاشم و جمجمال اشاره کرد. پس از امضای توافقنامه کشف نفت میان اکسون موبیل و اقلیم کردستان عراق در ژانویه 2013 که مخالفت بغداد را برانگیخت، دولت مرکزی عراق به این شرکت اعلام کرد که باید میان دو گزینه لغو قرارداد با منطقه کردنشین و ماندن در عراق یا کناره گیری کامل از میدان قرنه غربی 1 ، یکی را انتخاب کند که با تصرف کرکوک توسط اقلیم کردستان، تنش بالا گرفت. حکومت اقلیم کردستان با بکارگیری روشهای جدیدی را برای دور زدن بغداد و صادرات مستقل نفت به کار گرفته است و هم اکنون تعدادی از نفتکش‌های کوچکتر و همچنین نفتکش‌های 1 میلیون بشکه‌ای خود را برای دور زدن تلاش‌های بغداد برای جلوگیری از فروش‌ این محموله‌ها به کار گرفته است. این صادرات جدید عصبانیت بغداد را که حق کردستان برای صادرات مستقل نفت به رسمیت نمی‌شناسد، بیشتر خواهد کرد. دولت اقلیم کردستان عراق ادعا می‌کند بر اساس قانون اساسی فدرال عراق، حق بهره برداری و صدور نفت این منطقه، به این دولت تعلق دارد. به طور کلی، وزارت نفت عراق اصرار دارد تمام قراردادهای هیدروکربنی در گستره سرزمینی عراق باید به وسیله دولت ملی این کشور امضا شود و تمام نفت تولیدشده در منطقه حکومت اقلیم کردستان از طریق سازمان دولتی بازاریابی نفت عراق (SOMO)، به‌عنوان بازوی صادراتی نفت این کشور حمل‌ونقل شود. طبق قانون اساسی عراق در صورتیکه صادرات روزانه نفت از اقلیم کردستان بیشتر از 100 هزار بشکه در روز باشد درآمد آن بین دولت اقلیم کردستان و دولت مرکزی عراق تقسیم خواهد شد اما اگر صادرات کمتر از 100 هزار بشکه باشد سهم کردستان عراق کمتر خواهد بود.این در حالیست که حکومت اقلیم کردستان، در سال ٢٠٠٧، قانون هیدروکربن‌های خود را در غیاب یک قانون ملی حاکم بر سرمایه‌گذاری در حوزه نفت و گاز عراق، به تصویب رسانده است. در حال حاضر در اقلیم کردستان شرکتهایی مانند اکسون‌موبیل(Exon Mobile)، شورون آمریکا(Chevron) ، توتال فرانسه ،گاز پروم (Gasprom Neft) و باشنفت روسیه (Russia's Bashneft)، منابع وسترن زاگرس کانادا (WZGRE، پترو چاینا (Petro China) و پتروناس (Petronas) ، Statoilو پریمیر اویل بریتانیا (Britain’s Premier Oil PLC) شرکتهای گنل انرژی (مشترک انگلیسی– ترکیه‌ای)، او ام ویomv اتریش فعالیت دارند و مسوول کشف و استخراج نفت در اقلیم کردستان هستند. اگر این سطح کلان از سرمایه‌گذاری‌های خارجی موجب شود کردستان تا سال 2019، به هدف تولید 2 میلیون ‌بشکه در روز و درآمدهای چند ده میلیارد ‌دلار دست یابد که شش ‌برابر بیشتر از بودجه‌ای است که در حال حاضر از بغداد دریافت می‌کند. اما اقلیم کردستان در مسیر تحقق این هدف با مانع بزرگی روبه‌روست و آن چیزی نیست جز محصور بودن در خشکی ، درواقع با وجود اینکه دولت عراق دسترسی مستقیم به خلیج ‌فارس دارد، اما این موقعیت برای اقلیم کردستان چندان مفید و کارآمد نخواهد بود زیرا اختلافات نفتی بین دولت مرکزی عراق و اقلیم کردستان عراق سالهاست که ادامه دارد. مشکلات دو طرف، از جمله بر سر کنترل میادین نفتی، مرزهای اقلیم کردستان و سهم هر طرف از درآمدهای نفتی است. موارد فوق موجب شده اقلیم کردستان به دنبال راه دیگری برای صادرکردن ذخایر انرژی خود به بازار‌های جهانی باشد و آن راه به غیر از مسیر همسایگان امکان‌پذیر نیست. در بین همسایگان کردستان عراق، سوریه به علت جنگ داخلی و رابطه تیره و تار با این اقلیم گزینه مطلوبی نیست. ایران نیز به جهت محصور ماندن در حجم عظیم تحریم‌های بین‌المللی به هیچ‌وجه گزینه عملیاتی نیست و فقط گزینه همسایه شمالی یعنی ترکیه باقی می‌ماند؛ گزینه‌ای که شاید خیلی از تحلیلگران مدعی بودند با توجه به بحران و کینه‌های تاریخی بین کردها و ترک‌ها عملی نباشد اما قرن بیست‌و‌یکم در این مورد نیز ثابت کرد در نبرد بین تجارت و حیثیت، این تجارت است که پیروز از میدان نبرد به بیرون می‌آید، به طوری که هم اکنون صادرات نفت و گاز اقلیم از طریق ترکیه بخش عمده‌ای از فاز اجرایی و عملیاتی خود را پشت سر گذاشته و این زمینه فراهم شده است با صادرات گاز کردستان در سطح کلان به ترکیه و سپس از طریق ترکیه به اروپا، اقلیم کردستان به بازیگری بزرگ در عرصه انرژی جهان تبدیل شود. اولین محموله گاز کردستان عراق در زمستان 2017 به میزان 4 میلیارد متر مکعب در سال صادر خواهد شد و تا سال 2020 میلادی به 10 میلیارد متر مکعب خواهد رسید. حکومت اقلیم کردستان به دنبال ساخت خط لوله خود برای صادرات نفت خام به طور مستقیم و از طریق ترکیه است که سیستم خط لوله صادرات ملی دولت مرکزی عراق را عملا دور می زند. علاوه بر خط لوله کرکوک-جیحان ( عراق-ترکیه)، خط لوله دوم نفت اقلیم کردستان نیز در حال ساخت است و خط لوله کرکوک-بانیاس در غرب عراق که به سوریه می رود ولی فعلان به دلیل شرایط بحران زده سوریه و داعش استفاده نمی شود. قرار گرفتن دولت اقلیم کردستان در قلب خاورمیانه، موقعیت ژئوپلیتیک و ژئواکونومیک ویژه ای به آن بخشیده است. درک این موضوع و موقعیت از جانب سیاستمداران این واحد سیاسی جایگاه آن را در سیاست بین الملل ارتقا داده و وزن ژئوپلیتیک قابل ملاحظه ای به آن خواهد بخشید. این اقلیم با جمعیتی حدود 6 میلیون نفر درصدد است پایه های رشد اقتصادی خود را با تکیه بر منابع انرژی استوار کند. با این حال حوزه انرژی اقلیم مورد نظر با چالش های قابل توجهی مواجه است. 1- ضعف در ایجاد زیر ساخت هایی برای توسعه اقلیم و تمرکز بیش از حد مسوولین و حتی دولت عراق بر مسائل سیاسی،2- ارزان فروشی نفت این منطقه به گونه ای که هنوز تکلیف درآمدهای نفتی این منطقه به طور کامل و براساس اجماع دولت مرکزی و اقلیم کردستان مشخص نیست و هریک از طرفین تلاش دارند تا کنترل فروش و درآمد حاصل از منابع انرژی این منطقه را به دست گیرند.3- اختلاف دولت مرکزی و اقلیم کردستان بر سر کرکوک و منابع نفتی فوق العاده آن که سرمایه گذاری ها، توسعه و پیشرفت در استان کرکوک را به تعویق انداخته است. به هر ترتیب نباید فراموش کرد که وضعیت کنونی به سود هیچ یک از طرفین نیست و حتی کردها نیز از توافق با دولت مرکزی و برطرف شدن مناقشات و اختلافات فعلی بیشتر منتفع خواهند شد. 17 درصد از کل بودجه فدرال (همان طور که در قانون اساسی عراق هم تصریح شده) نسبت به حجم صادرات کنونی نفت اقلیم، به مراتب سود بیشتری را نصیب کردستان عراق می کند. هرچند بی شک با افزایش ظرفیت صادرات، این کفه به سمت کردها سنگینی خواهد کرد اما آنچه در عمل رخ می دهد، اینست که کردها به جای بغداد به آنکارا وابسته و متکی خواهند شد. از سوی دیگر، ترکیه بارها ثابت کرده است که نمی تواند شریک تجاری چندان مطئمنی برای کردها باشد و رفتار حاکمیت ترکیه با کردهای خود را می توان گواهی بر این مدعی دانست. اقلیم کردستان در هر صورت جزئی از کشور عراق می باشد، و کشور عراق نیز جایگاه ویژه ای در رابطه با ژئوپلیتیک انرژی دارد. آینده این اقلیم به هر شکلی، در سایه همکاری با دولت مرکزی و از میان بردن هرگونه وابستگی های سیاسی و اقتصادی رقم می خورد. چشم انداز نشان می دهد که اقلیم کردستان عراق، می تواند به رقیب نفتی آینده ایران تبدیل شود. از این‌روست که مقامات نفتی کشور نباید بی‌توجه و غافل از تحولات حوزه انرژی اقلیم کردستان باشند، زیرا توسعه گسترده اقلیم در این حوزه ممکن است بازار انرژی ایران را در ترکیه به تنگنا آورد، هرچند ترکیه تا زمانی که با این شتاب در مسیر توسعه صنعتی قدم برمی‌دارد نیازش به انرژی و واردات آن افزوده خواهد شد، اما وجود رقیبی همچون اقلیم برای ایران اگر هم بازار ایران را به تنگنا درنیاورد، قدرت چانه‌زنی ایران را در مسیر تعیین قیمت و ارزش انرژی صادراتی تخفیف خواهد داد. شرایط منطقه ای و بین المللی برای استقلال کردستان مساعد نیست و به نظر می رسد که هدف بارزانی و اقلیم کردستان، اجرای بی کم و کاست خودمختاری و کسب همه حقوق اقتصادی و سیاسی است که این خودمختاری به همراه دارد. چشم انداز ژئوپولتیک انرژی کردستان عراق تبدیل شدن به بازیگری بزرگ در حوزه انرژی است که پیامدهای ژئوپلتیک بسیاری برای خاورمیانه دارد و روزانه 2 میلیون بشکه نفت خام و 10 میلیون متر مکعب گاز اقلیم کردستان به ترکیه و بازارهای جهان انتقال خواهد یافت. در کنار آن، بحث قاچاق نفت و گاز از منطقه کردستان توسط داعش به ترکیه به پیچیدگی موضوع افزوده است. فاطمه رضایی/نفت ما